Baza wiedzy

Uczeń ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi: jak dostosować metody nauczania do indywidualnych potrzeb?

Współczesna szkoła stoi przed wyzwaniem zapewnienia równych szans edukacyjnych wszystkim uczniom. W kontekście edukacji inkluzyjnej, kluczowe jest zrozumienie potrzeb uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi (SPE) i dostosowanie metod nauczania. Celem artykułu jest przedstawienie kompleksowego spojrzenia na SPE, omówienie podstaw prawnych wsparcia oraz zaprezentowanie praktycznych metod i strategii, które pomogą w tworzeniu przyjaznego i wspierającego środowiska nauki.

Uczeń SPE – definicja

Pojęcie „specjalnych potrzeb edukacyjnych” (SPE) obejmuje szeroki zakres trudności, które mogą pojawiać się w rozwoju dzieci i młodzieży. Mogą one wynikać zarówno z niepełnosprawności, jak i z innych przyczyn, utrudniających naukę i funkcjonowanie w środowisku szkolnym.

Zgodnie z przepisami Ministerstwa Edukacji Narodowej, uczniem ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi jest osoba, która z powodu określonych uwarunkowań potrzebuje dodatkowego wsparcia dydaktycznego i wychowawczego. Celem tego wsparcia jest umożliwienie uczniowi pełnego uczestnictwa w procesie edukacji, osiąganie sukcesów na miarę jego możliwości oraz rozwój indywidualnego potencjału.

Rozporządzenie MEN z 9 sierpnia 2017 r. w sprawie zasad organizacji i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej określa kategorie uczniów wymagających takiego wsparcia i precyzuje zakres ich specjalnych potrzeb edukacyjnych:

1. Niepełnosprawność
   Do głównych kategorii niepełnosprawności u dzieci i młodzieży należą:
   • niedosłuch i głuchota,
   • zaburzenia widzenia (słabowidzenie, niewidzenie),
   • niepełnosprawność ruchowa (w tym afazja),
   • niepełnosprawność intelektualna (lekka, umiarkowana, znaczna),
   • autyzm (w tym Zespół Aspergera),
   • niepełnosprawności sprzężone (wielorakie).
2. Niedostosowanie społeczne
   Dotyczy uczniów, którzy nie potrafią funkcjonować zgodnie z normami społecznymi i prawnymi, co wpływa negatywnie na ich rozwój, relacje i edukację. Diagnoza pozwala ubiegać się o orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego.
3. Zagrożenie niedostosowaniem społecznym
   Obejmuje uczniów z utrwalonymi wzorcami zachowań buntowniczych czy agresywnych, często funkcjonujących w trudnych warunkach rodzinnych lub społecznych.
4. Zaburzenia zachowania lub emocji
   • Zachowania: np. agresja, kradzieże, ucieczki z domu, opozycyjność.
   • Emocje: lęki, fobie, depresja, PTSD, zaburzenia afektywne dwubiegunowe.
5. Szczególne uzdolnienia
   Uczniowie wybitni, kierunkowo (np. artystycznie) lub wszechstronnie, wymagają indywidualnego wsparcia w rozwoju potencjału. Dotyczy to w szczególności szkół artystycznych, które powinny wspierać nie tylko uzdolnienia w danej dziedzinie, ale także inne kompetencje ucznia.
6. Specyficzne trudności w uczeniu się:
   • dysleksja (czytanie),
   • dysortografia (pisownia),
   • dysgrafia (pismo),
   • dyskalkulia (matematyka).
7. Deficyty kompetencji i zaburzenia mowy/języka
   • Językowe: trudności z gramatyką, słownictwem, budowaniem wypowiedzi.
   • Mowy: wady artykulacji, jąkanie, zaburzenia fonacji.
8. Choroby przewlekłe
   Do najczęstszych należą m.in.: cukrzyca, astma, padaczka, nowotwory, choroby serca, otyłość, zaburzenia psychiczne. Wymagają one świadomości i dostosowań ze strony szkoły.
9. Sytuacje kryzysowe i traumatyczne
   • Kryzys: sytuacje przekraczające możliwości radzenia sobie ucznia.
   • Trauma: silne przeżycia (np. przemoc, wypadki), które wpływają długofalowo na psychikę.
10. Niepowodzenia edukacyjne
    Odnosi się do uczniów, których osiągnięcia znacznie odbiegają od wymagań szkoły (np. powtarzanie klasy), a którzy wymagają wsparcia, by nie utracić motywacji i możliwości dalszego kształcenia.
11. Zaniedbania środowiskowe
    Efekt trudnej sytuacji życiowej, niedostatecznego wsparcia opiekuńczego, patologii środowiskowej lub braku odpowiednich warunków do nauki i rozwoju.
12. Trudności adaptacyjne
    Występują najczęściej u dzieci zmieniających środowisko kulturowe (np. powrót z zagranicy), które mają problem z przystosowaniem się do nowej rzeczywistości szkolnej.

Podsumowując, termin specjalne potrzeby edukacyjne (SPE) odnosi się do uczniów, którzy z różnych powodów mają trudności w realizacji standardowego programu nauczania.

Uczeń o specjalnych potrzebach edukacyjnych – rozporządzenie

W Polsce system wsparcia uczniów ze SPE jest uregulowany prawnie, głównie poprzez rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej. Akty te określają warunki kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci z orzeczeniem o potrzebie kształcenia specjalnego oraz zasady udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej. Rozporządzenia te kładą nacisk na indywidualizację procesu nauczania.

Placówki wychowania przedszkolnego, szkoły oraz inne jednostki edukacyjne wskazane w § 2 ust. 1 mają obowiązek zapewnić dzieciom z SPE:

1. Realizację zaleceń z orzeczenia, które ma charakter decyzji administracyjnej – za wykonanie odpowiada dyrektor szkoły i zespół pedagogiczny.
2. Dostosowane warunki nauki, specjalistyczny sprzęt i pomoce dydaktyczne – zgodnie z indywidualnymi potrzebami ucznia. Obowiązek ten spoczywa na dyrektorze i nauczycielach, w tym pedagogu specjalnym, który wskazuje niezbędne środki (np. piktogramy, ścieżki dotykowe, sprzęty wspomagające, ciche miejsce w klasie, odpowiednie oświetlenie). Uczeń z autyzmem lub niepełnosprawnościami sprzężonymi musi mieć wsparcie nauczyciela współorganizującego proces edukacyjny.
3. Zajęcia specjalistyczne (np. logopedyczne, korekcyjno-kompensacyjne, emocjonalno-społeczne). Dyrektor organizuje je na podstawie orzeczenia lub IPET, z udziałem wykwalifikowanej kadry.
4. Zajęcia rewalidacyjne, resocjalizacyjne, socjoterapeutyczne – prowadzone przez specjalistów zgodnie z typem niepełnosprawności (np. tyflopedagog, surdopedagog, oligofrenopedagog, terapeuta autyzmu, fizjoterapeuta).
5. Integrację z rówieśnikami, także pełnosprawnymi – kluczowa dla rozwoju społeczno-emocjonalnego ucznia i kształtowania postaw tolerancji wśród wszystkich uczniów.
6. Przygotowanie do samodzielnego życia – poprzez rozwijanie kompetencji społecznych, pracy w grupie, radzenia sobie z trudnościami i budowania poczucia własnej wartości.

Uczeń o specyficznych potrzebach edukacyjnych – co musi zapewnić szkoła?

Kluczowe implikacje dla praktyki szkolnej to:

• Obowiązek diagnozy i oceny potrzeb: szkoły rozpoznają potrzeby edukacyjne uczniów i planują wsparcie.
• Indywidualne Programy Edukacyjno-Terapeutyczne (IPET): dla uczniów z orzeczeniem, szkoła opracowuje IPET, określający cele, metody pracy, formy wsparcia i zajęcia rewalidacyjne.
• Dostosowanie wymagań edukacyjnych: nauczyciele dostosowują wymagania do możliwości ucznia, co oznacza elastyczność w ocenianiu i metodach pracy.
• Zapewnienie pomocy psychologiczno-pedagogicznej: szkoła zapewnia dostęp do specjalistów (psycholog, pedagog, logopeda, terapeuta pedagogiczny).
• Edukacja włączająca: przepisy promują ideę edukacji włączającej, aby uczniowie ze SPE uczyli się w szkołach ogólnodostępnych z odpowiednim wsparciem.

Uczeń ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi – indywidualny Program Edukacyjno-Terapeutyczny

IPET to dokument pokazujący, jak szkoła realizuje obowiązek kształcenia specjalnego wobec konkretnego ucznia z orzeczeniem. To „plan szyty na miarę”, określający cele pracy z uczniem, metody ich realizacji oraz sposób oceny postępów.

Opracowuje go zespół nauczycieli i specjalistów, którzy pracują z uczniem – bez wyjątku. Koordynację działań zespołu prowadzi wychowawca lub inna osoba wyznaczona przez dyrektora.

Program tworzy się na podstawie WOPFU, czyli wielospecjalistycznej oceny poziomu funkcjonowania ucznia z uwzględnieniem jego mocnych i słabych stron. Niezbędna jest współpraca z rodzicami. IPET zawiera cele edukacyjne i terapeutyczne, metody pracy, sposoby dostosowania wymagań oraz formy wsparcia ucznia i jego rodziny.

IPET powinien być gotowy do 30 września lub w ciągu 30 dni od otrzymania orzeczenia. Obowiązuje przez czas wskazany w orzeczeniu, maksymalnie do końca danego etapu edukacyjnego. Kopię dokumentu otrzymuje rodzic lub pełnoletni uczeń.

Każdy nauczyciel musi znać treść IPET – wiedzieć, z czym uczeń ma trudności, jakie ma zasoby, jak dostosować wymagania i udzielać wsparcia. To praktyczny dokument, który ma służyć nauczycielom w codziennej pracy. To, co zostanie w nim zapisane, zespół ma obowiązek realizować i regularnie raportować postępy (minimum dwa razy w roku).

Uczeń z SPE – jak powinien wyglądać IPET?

Co powinno zostać zawarte w Indywidualnym Programie Edukacyjno-Terapeutycznym? Nie ma jednego obowiązującego wzoru, według którego należy sporządzać IPET dla ucznia z SPE, ale rozporządzenie MEN jasno wskazuje, co powinien zawierać.

Kluczowe elementy IPET-u:

1. Karta tytułowa – dane ucznia, numer orzeczenia, diagnoza, rok szkolny, pieczątka szkoły.
2. Wielospecjalistyczna ocena funkcjonowania ucznia
   • Mocne strony i trudności ucznia.
   • Potrzeby edukacyjne i rozwojowe.
   • Przyczyny trudności, bariery oraz dotychczasowe efekty pomocy psychologiczno-pedagogicznej.
3. Dostosowania edukacyjne – sposoby pracy z uczniem, metody, zasady oceniania, indywidualizacja wymagań oraz organizacja zajęć.
4. Zintegrowane działania rewalidacyjne – cele wspólne dla nauczycieli i specjalistów, metody pracy, rozwijane umiejętności.
5. Pomoc psychologiczno-pedagogiczna – formy wsparcia, okres realizacji, liczba godzin. Zatwierdza je dyrektor.
6. Wsparcie dla rodziców i współpraca z instytucjami – konsultacje, szkolenia, bieżąca współpraca z poradnią, fundacjami itp.
7. Zajęcia rewalidacyjne – konkretne formy i cele zajęć obowiązkowych dla ucznia.
8. Współpraca z rodzicami w realizacji IPET – codzienny kontakt, informacja zwrotna, instruktaż do pracy w domu.
9. Zajęcia indywidualne lub w małych grupach – jeśli wskazane w orzeczeniu lub wynikające z oceny funkcjonowania.
10. Lista zespołu opracowującego IPET – daty spotkań, podpisy nauczycieli, specjalistów i rodziców.

Uczeń o specjalnych potrzebach edukacyjnych – metody pracy

Wspieranie uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi (SPE) wymaga stosowania różnorodnych metod pracy, które uwzględniają ich indywidualne możliwości i ograniczenia. Efektywne nauczanie opiera się na elastycznym dostosowaniu treści, form i technik dydaktycznych, aby zapewnić pełny rozwój edukacyjny i społeczny każdego ucznia. Zaprezentowane podejścia stanowią praktyczne narzędzia dla nauczycieli, umożliwiające tworzenie sprzyjających warunków do nauki i wszechstronnego rozwoju uczniów.

Uczeń o specyficznych potrzebach edukacyjnych – podsumowanie

Uczeń ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi (SPE) wymaga indywidualnego podejścia i dostosowania metod nauczania. Współczesne przepisy i praktyki kładą nacisk na tworzenie Indywidualnych Programów Edukacyjno-Terapeutycznych (IPET), które uwzględniają unikalne potrzeby, możliwości oraz trudności ucznia. Dostosowanie treści, tempa pracy i form wsparcia, wykorzystanie metod multisensorycznych, komunikacji alternatywnej oraz terapii specjalistycznych, pozwala na efektywne wspieranie rozwoju i integrację uczniów ze SPE w środowisku szkolnym, a także pozwala nauczycielom monitorować postępy w nauce i efektywniej prowadzić zajęcia dla uczniów z SPE.